Okrucieństwo miłości

Zamknięte drzwi mieszkania w starej kamienicy, a za nimi intymny, powolny dramat śmierci, znakomicie, delikatnie, z artyzmem prowadzony wprawną ręką austriackiego reżysera. Michael Haneke stworzył „Miłość”, film w skromnych dekoracjach, o zwyczajnych, cichych bohaterach i wielkim duchu podkreślanym dźwiękami muzyki Schuberta. Największą jego siłą jest niejednoznaczność, unosząca się nad pokojami nadgryzionej zębem czasu kamienicy i brak dosłowności w ukazywaniu cierpienia. Haneke zagrał na najcieńszej z uczuciowych strun, podjął temat wstydliwy, odsuwany współcześnie na margines istnienia, budzący z uśpienia drzemiące gdzieś w zakamarkach duszy lęki.

Miłość i śmierć tańczą upiorny taniec w mieszkaniu starego małżeństwa, w którym niczym w zwierciadle odbija się ich dusza. Dom wypełniony jest starymi przedmiotami, bibelotami, albumami kryjącymi zdjęcia z czasu młodości, która przeminęła, ukochanymi książkami, wygodnymi, głębokimi fotelami, przede wszystkim zaś muzyką poważną - w kącie salonu stoi fortepian, we wnęce mebli odtwarzacz CD. Mimo przytulności, jaką stwarzają nagromadzone, noszące swoją własną historię stare przedmioty, jest w nim jakiś specyficzny chłód, to cień przemijania i bliskiej śmierci snuje się niepokojąco po kątach...

Georges ma wspaniałą wyobraźnię i talent do opowiadania, po latach pamięta emocje związane z filmami, Anne sprawia wrażenie ciepłej, ale surowej, bardziej powściągliwej, jej wielką miłością jest muzyka. Rozgrywany w kamienicznych ścianach niemal bez udziału osób trzecich taniec miłości i śmierci jest mało spektakularny, cichy i bolesny, w którym choroba zabiera umysł i deformuje ciało dzień po dniu, skrawek po kawałku w bólu i bezradności, od której chce się momentami wyć, zwłaszcza gdy kocha się tak, że stanowi niemal jedność z ukochaną osobą.

Haneke z rozmysłem i chłodem emanującym z wysokich ścian kamienicy przygląda się jak miłość walczy z postępującym cierpieniem i uciążliwością choroby. Uczucie starszego, kochającego się małżeństwa, Anne i Georgesa, spędzających dotąd czas na koncertach muzyki poważnej i czytaniu książek, zostaje poddane najcięższej próbie. Ta próba to wyniszczająca, pochłaniająca wszelkie zasoby umysłu i ciała opieka nad znikającą w oczach kobietą, która psychicznie jest jak kapryśne dziecko, bez powodu wybuchające to śmiechem, to płaczem, bez udziału świadomości wzywające mamę, krzyczące całymi godzinami „boli, boli!”. Anne dostaje udaru, w wyniku którego prawa strona jej ciała zostaje sparaliżowana i choć początkowo jedynym przejawem choroby jest to, że emerytowana nauczycielka muzyki porusza się na wózku inwalidzkim, z biegiem dni pojawiają się problemy z mową, odchodzi świadomość, a żona Georgesa staje się więdnącym warzywem, coraz bardziej uzależnionym od męża, który ćwiczy z nią, myje, podnosi z ubikacji, zmienia podkłady, ociera brodę i kąciki ust po tym, jak wylewa się z nich jedzenie, opiekuje się żoną, mimo że czas też odcisnął piętno na jego zdrowiu, brak już sił i artretyzm dokucza. Ona mu tego nie ułatwia, nie potrafi pogodzić się z codziennym upokorzeniem i nie chce dalej żyć, chce odejść, ale nie w szpitalu, którego całe życie się bała, w domowym zaciszu.

W dziele Hanekego bezwzględność życia, okrucieństwo choroby, a nawet opiekunki, która czesze szarpiąc włosy i na siłę podsuwa lustro, by chora mogła zobaczyć swoją zniszczoną twarz, w której powoli przegląda się śmierć rekompensuje widzowi pełna poświęcenia miłość. Anne jej nie potrzebuje, upokarzają ją codzienne, wykonywane przy niej czynności.

Haneke konfrontuje w „Miłości” dwa nie pasujące do siebie światy: miłość, będącą najpiękniejszą formą istnienia i śmierć, będącą jego zakończeniem. Bez zbędnego sentymentalizmu, ale wzruszająco ukazuje oblicze miłości - poświęcenie, które niemal każdy od siebie odsuwa, a niektórzy tak daleko, że oddają starszych, schorowanych ludzi do hospicjum, by uniknąć widma dramatu, z którym każdego dnia trzeba się od nowa borykać. Dualizm sytuacji przedstawionej w filmie polega na tym, że z jednej strony o takim uczuciu w skrytości ducha się marzy, o byciu razem na dobre i na złe, nie tylko kiedy się jest pięknym i młodym, ale kiedy najlepsze lata życia ma się już za sobą, kiedy miejsce fascynacji dawno zastąpiło przywiązanie i satynowa czułość, wspomnienia wspólnie przeżytych lat, a kiedy mimo wszystko w starszej kobiecie widzi się tę ukochaną, która nosiła długie suknie, pięknie grała na pianinie i onieśmielała swoim wdziękiem. I ten cień wspomnień słowami i wyobraźnią Georgesa, Haneke przywołuje cały czas. Nie marzy się natomiast, odsuwa od siebie stanowczo myśl o takim końcu uczucia, dalekim od romantycznych uniesień, przesiąkniętym bezwzględną prozą życia, sprowadzoną do majaczeń, zmieniania mokrych od moczu podkładów i plucia resztkami wody prosto w twarz.

Georges odgradza żonę od świata zewnętrznego, nawet od córki, chroniąc ukochaną przed psychicznym cierpieniem, męką upokorzenia i tym samym przenosząc na siebie prawie cały ciężar związany z opieką nad umierającą. Tutaj nikt już nie liczy na cud, więc trzeba z godnością przeżyć to, co niesie ze sobą choroba, przyjąć ją w swe progi, jak codzienność. Miłość przed nią nie chroni, tak jak nie chroni przed śmiercią i trzeba z tym żyć, tak jak trzeba zmagać się każdego dnia ze swoim zmęczeniem, bezradnością i strachem, który objawia się w sennych koszmarach i w niebieskich wyblakłych oczach, którymi Georges patrzy na ukochaną. Inni nie są do tego potrzebni, nigdy nie zrozumieją jak to jest. Córka (Isabelle Huppert), nie potrafiąca rozmawiać z matką o czym innym, niż o interesach, ze smutku wypłacze oczy, ale rozwiązanie zobaczy tylko w hospicjum. Wizyta wybitnie uzdolnionego ucznia Anne, przypominająca lata sprzed przekleństwa choroby pogarsza tylko sprawę, jest wspomnieniem pięknych czasów, które w obecnej sytuacji niesie jeszcze większy ból, nie ulgę. Jest jak kolejny cierń w przywiędłej, a tak bardzo pragnącej wciąż zachwycać pąsowej róży.

I tak to wygląda na pierwszy rzut oka, a na drugi?

Intymność śmierci w domowym zaciszu Haneke kontrastuje z jedyną sceną rozgrywaną poza kamienicą, poświęcając jej kilka początkowych minut filmu - statycznym ujęciem publiczności na sali koncertowej. Siedzą tam ludzie jakby zastygli w teatrze masek, odświętnie ubrani, uroczyści, tak bardzo światowi, że aż śmieszni. Kiedy do „Miłości” przyłoży się tę perspektywę można dostrzec, że nad późniejszym piętnem miłości i śmierci też unosi się jakiś zmysł ironii.

Haneke nie ułatwia nam sprawy mnożąc wątpliwości: czy okrucieństwo Georgesa podyktowane było szlachetnymi pobudkami, bo był jak określiła żona „dobrym potworem”? Czy może stała za tym chęć uciszenia na zawsze tych zatruwających dzień, wpijających się w świadomość jęków, zakończenia celebracji cierpienia, podyktowany zmęczeniem egoizm, ubrany dla niepoznaki w szaty wzniosłego uczucia, którego puentą było romantyczne obsypanie zmarłej żony kielichami kwiatów? Osobliwy wydźwięk ma też relacja Anne i Georgesa z córką, która wbrew własnej woli zostaje wypchnięta na margines cierpienia matki, w pewnym momencie nie zostaje nawet dopuszczona do chorej. Jaka miłość do dziecka na to pozwala? Czyż za tym wszystkim nie kryje się jakaś pycha Georgesa, który zawłaszcza jedynie sobie prawo do przeżywania choroby żony, a później prawo do dysponowania jej życiem i śmiercią? W pewnym momencie odczułam, że zza pięknej fasady miłości i poświęcenia, swoje ręce wyciąga jakaś ogromna, przerażająca pustka, pozostawiająca niepokój i niesmak. Pełna poświęcenia forma uczucia zmieniła się w wynaturzone zwierciadło miłości korespondujące z formalną surowością obrazu Haneke. I to zepsuło mi odbiór i nie potrafię przestać o tym myśleć. Może odezwał się we mnie głęboki sprzeciw przeciw eutanazji, zezwalającej w imię wybawienia od cierpień dokonać uśmiercenia? Może warto było utrzymać Anne przy życiu wbrew jej woli i niszczącej codzienności, dla rzadkich chwil przebłysku świadomości, kiedy trzymali się za ręce i wspominali przeżyte razem chwile? Co ja bym zrobiła na miejscu Georgesa? Łatwo jest oceniać z perspektywy kinowego fotela, ale nie znajduję odpowiedzi na te pytania, po prostu nie wiem. Chciałabym wierzyć, nie - wierzę, że nie wybrałabym takiego rozwiązania. Te wszystkie wątpliwości nie umniejszają kunsztu dzieła reżysera, przeciwnie przydają "Miłości" jeszcze większego splendoru.

Warto nadmienić, że Haneke powierzył główne role legendom francuskiego kina, w role małżonków wcielili się Emmanuelle Riva i Jean-Louis Trintignant. Efekt jest tak niesamowity, że każe złożyć głęboki pokłon w uznaniu dla ich wyśmienitych zdolności aktorskich.