Samotność Joanny

Oglądając dramat Feliksa Falka czułam jakbym schodziła po schodach, przy których nie ma poręczy, w nieznaną otchłań piwnicy, a z każdym kolejnym, chwiejnym pod wpływem strachu krokiem jej głębia wydawała się coraz bardziej mroczna. Mijane w drodze osoby, które miały nieść ocalenie, przyspieszały nagle kroku, umacniając poczucie osamotnienia, znikąd nie było ratunku. A przecież niezwykły, kameralny klimat tego filmu tworzą nie piwniczne lochy, ale brukowane krakowskie uliczki po których wieczorem kroki odbijały się szerokim echem i stylowe pokoje wielkiego mieszkania w kamienicy, z szafą z wielkim lustrem i nieodłącznym w kącie, pokrytym patyną czasu pianinem. Symbolem nie tak odległych czasów, a jednak namiastką odmiennej, bezpiecznej rzeczywistości, o której nadzieja szeptem podpowiadała, że powróci, gdy to przerażające wojenne piekło nareszcie się skończy.

Skromne, a zarazem dojrzałe kino Feliksa Falka w obrazie „Joanna” karmi się wzruszeniem i bardzo trudno było mi tym razem odciąć się od emocji uwolnionych niezłomną siłą woli w walce o ocalenie małego ludzkiego istnienia. Zniszczonej w jakże bolesnej konfrontacji z okrucieństwem innych, stojących przecież po tej samej stronie wojennej barykady.

Joanna ratuje pewną przypadkowo poznaną w kawiarni, gdzie pracowała jako kelnerka, małą żydowską dziewczynkę o dużych oczach i ciemnych włosach, rezolutną siedmiolatkę. Matka dziecka, która wyjątkowo zabrała dziewczynkę do kawiarni, by uczcić jej urodziny pada ofiarą łapanki. Róży udaje się schronić w znajdującym się naprzeciwko kawiarni, przestronnym kościele, stamtąd zabiera ją do domu Joanna, ściągając na siebie ogromne niebezpieczeństwo.

W gruncie rzeczy to prosta, poruszająca historia, po obejrzeniu której nie sposób daleko uciec od ciągnących się natrętnie pytań o cenę, jaką trzeba było zapłacić za okazane drugiemu człowiekowi serce i wysoki rachunek został wystawiony wcale nie z tej strony, z której należało się spodziewać odwetu, ale z zupełnie innej. Sąsiadów, którzy pełni udawanej troski, ostrzegali przed nazistowskim nalotem na mieszkanie, a najzwyczajniej w świecie donosili czy też przedstawicieli Polski podziemnej, którzy grzesząc pychą, tak jakby te smutne czasy nie były ich w stanie niczego nauczyć, świecąc latarką prosto w oczy ferowali ogałacające z człowieczeństwa wyroki bez możliwości obrony. A może ze strony matki, która w strachu przed siarczystym policzkiem opinii publicznej potrafiła wyrzec się córki. Osamotnienie Joanny w tym klimacie pełnym osaczenia i tylko jedno małe życzliwe dla niej serce, tej małej, która przecież sama potrzebowała opieki, wyrwana nagle ze znanego jej świata do zagraconej kryjówki - służbówki, którą czasem opuszczała, by z okien kamienicy obserwować pełnymi dziecięcej ciekawości oczyma święta, nasłuchiwać kolęd czy patrzeć na szarego gołębia spacerującego wzdłuż wąskiego kawałka zaśnieżonej balkonowej szpary. Pięknie ukazano w tym filmie rodzące się z czasem przywiązanie dorosłej kobiety, która dzielnie znosi wojenne jarzmo i małej, choć nadzwyczaj wiele rozumiejącej dziewczynki.

Kruchość, a zarazem siła tej niemal mitycznej kobiety-bohaterki sprawiają, że łatwo się z Joanną utożsamić. Ta siła oparta na niegasnącej długo nadziei i wierze w lepsze jutro, nieustannym biegu pod wiatr zostanie mocno nadwerężona, kiedy mocne filary jej świata rozpadną się na drobne kawałki. Gdy dowie się, że nie ma już na co, ni na kogo czekać, bo jej ukochany mąż, o którym nie miała wieści od początku wojny, ale głęboko wierzyła, że cały i zdrowy wróci z wojennej zawieruchy, nie żyje. Paradoksalnie, jedyną pomoc w tym bezkompromisowym świecie uzyskuje Joanna od niemieckiego oficera i koleżanki z pracy, która nie obciążona dylematami natury moralnej umiała iść w życiu na pewne kompromisy, a jednak w ostateczności okazała się bardzo pomocna ( w tej roli jedna z moich ulubionych polskich aktorek Kinga Preis).

Kiedy pełna bólu, wstydu, upokorzenia, okryta hańbą Joanna po dokonanym wyroku biegnie na wpół oślep przez krakowskie uliczki niczym obłąkana albo zwija się na łóżku w kłębek, tak jakby chciała przestać istnieć, zapaść się w materac, rozpłynąć, jesteśmy z nią. Jej równowaga zostaje tak mocno zachwiana, że w ostatecznym rozrachunku już nie wie kim naprawdę jest, co podkreśla ostatnia scena filmu o osobliwym wydźwięku. Rola Joanny unaoczniła talent aktorski Urszuli Grabowskiej, który jest chyba najmocniejszym atutem obrazu Falka.

Film z pewnością nie aspiruje do miana wiekopomnego dzieła ukazującego syntezę stosunków żydowsko-niemieckich czy meritum Holocaustu, po prostu wzrusza, każe pochylić się na chwilę nad minionym, zapętlonym gdzieś w niedawnej historii czasem, w którym ciężko było ocalić godność człowieka i którego bezwzględność boleśnie raniła, a z naszej bezpiecznej perspektywy, czasu którego niczego nie narzuca, cieszyć, że nikt nas nie podda takiemu weryfikującemu, ostatecznemu sprawdzianowi. Czy coś jeszcze z niego pozostało czy potrafimy tylko patrzeć na ten film chłodno, z dystansu, z perspektywy widza? Mnie ten skromny film w pięknej oprawie ascetycznych zdjęć Piotra Śliskowskiego bardzo poruszył.