Nurt filmów awangardowych czyli inaczej filmów eksperymentalnych rozpoczął się w latach 20-stych XX wieku. Kino eksperymentalne powstało dzięki plastykom, muzykom, fotografom lub rzeźbiarzom, którzy stwierdzili że kinematografia to medium w którym wszystko jest jeszcze do odkrycia. Jest to kino odrzucające standardową formę narracyjną znaną do tej pory w literaturze, kinematografii czy też teatrze. Twórcy awangardowi wkraczają w ramy nonkonformizmu, krytykują pewne przyjęte normy społeczne oraz negują pewne zasady i zachowania które pozostawiają do gruntownego przemyślenia. Film fabularny jak i dokumentalny w okresie międzywojennym ukształtowały pewne normy stylu narracji jak i montażu a stosowane są one do dziś. Filmowcy zajmujący się kinem eksperymentalnym świadomie porzucali stereotypowe myślenie, widoczne właśnie w filmie fabularnym i dokumencie. Szukali nowych inspiracji oraz nowatorskiego przedstawienia tematu.
Awangarda filmowa to głównie zabawa z montażem oraz badanie możliwości ekspresyjnych kina. Przez takie eksperymenty twórcy awangardowi wyłonili dwie formy filmu awangardowego czyli abstrakcyjną oraz asocjacyjną.
Balet mechaniczny
Forma abstrakcyjna to przede wszystkim manipulacja kształtem, plastyką, kolorem, elementami światłocienia. Jednym z wcześniejszych filmów awangardy francuskiej jest „Balet mechaniczny” Fernanda Legera (francuski malarz związany z kubizmem). Autor filmu sam wskazuje poprzez dobranie tytułu na występowanie wielu paradoksów w jego filmie. Balet kojarzy nam się z delikatnymi ruchami i elastycznością ciała, porównanie więc go z chłodnymi, twardymi maszynami wydaje się więc niedopuszczalne. Co ciekawe jednak w samym filmie nie znajdziemy wielu elementów maszyn, zastępują je przedmioty życia codziennego jak na przykład kapelusz, patelnia, kulki, kształty wycięte z tektury czy też kręta zjeżdżalnia na placu zabaw. Film ten zestawia bardzo dynamiczną muzykę wraz z ciekawym, twardym montażem, co sprawia wrażenie ciągłego ruchu, popadnięcia w rutyny.
Film jest podzielony na sekcje, fragmenty filmu. Otwiera go mechaniczna animacja Charliego Chaplina, która pokazuje czego można się spodziewać w dalszej części ekranizacji, widzimy dzięki niej wyraźne porównanie człowieka do maszyny. Kolejna scena przedstawia huśtającą się kobietę i symbolizuje ona nie kończący się ruch, niczym perpetuum mobile. Efekt ten autor osiągnął poprzez powielenie tej samej sceny kilkukrotnie. Leger wykorzystuje ten zabieg jeszcze kilkukrotnie w tym filmie, ale nie jest on jedynym który sięga po tę formę ekspresji czy porównania. Technika zmultiplikowania danej sceny wraz z rozwojem filmu eksperymentalnego zaczyna cieszyć się dużą popularnością.
Leger porównuje nieustającą, powtarzalną pracę maszyny do naszego życia codziennego, w którym tak naprawdę niewiele się zmienia, wciąż mamy te same nawyki. Ten film poprzez swoją formę graficzną, użyte środki wyrazu jak i treść nadal jest aktualny. Widocznie świat od lat dwudziestych wcale tak bardzo się nie zmienił, nadal nie zatrzymał się postęp cywilizacyjny a my sami powoli stajemy się mechaniczni w tym co robimy.
Kolejnym przykładem ekranizacji w formie abstrakcyjnej może być film wyreżyserowany przez Luis ‘a Buñuel’a przy współpracy z Salvadorem Dalim zatytułowany „Pies Andaluzyjski”. Na film składają się surrealistyczne obrazy np. rozcinanie oka brzytwą, wychodzące mrówki z dłoni mężczyzny co jest dokładnym zilustrowaniem francuskiego powiedzenia oznaczającego chęć zabicia kogoś. Film, jak mówią o nim sami twórcy, jest zainspirowany marzeniami sennymi i w takim klimacie został stworzony. Dzieło tych surrealistycznych twórców zostało stworzone tak naprawdę po to by widz sam spróbował zinterpretować o co w nich chodzi. W filmie nie występuje określony czas lub miejsce akcji, ma to na celu jak najbliższe przybliżenie widza do klimatu sennego, widz ma się w nim zagłębić.
Odniosłem wrażenie, że w filmie tak naprawdę chodzi o pokazanie jak bardzo można „bawić” się filmem - jego formą, strukturą. Film nie musi pokazywać żadnej konkretnej historii, może jedynie zabrać nas w niesamowitą podróż po umyśle twórcy.
Pies Andaluzyjski
Man’a Ray’a w swoim najdłuższym filmie w karierze „Tajemnice zamku kostki do gry” z 1929r. urozmaicić film poprzez oddziaływanie muzyki na rytm filmu. Początkowo film powstał nieudźwiękowiony, autor szybko dostrzegł wady tego rozwiązania i dodał ścieżkę dźwiękową. Dialogi natomiast pozostawił bez zmian, czyli wypisane na czarnym ekranie. Muzyka w filmie podkreśla przede wszystkim rytm filmu, wszystkie postaci ruszają się w takt muzyki co stwarza wrażenie sterowania przez kogoś. Film opowiada historię wędrowców (Man Ray, J.-A.Boiffard ), których podróż jest uzależniona od losowania kośćmi. Man Ray w tym filmie podstawową zasadę filmu awangardowego, którą jest „brak reguł logiki przyczynowo skutkowej” . W moim odczuciu autor zwraca uwagę w tym filmie na pewne role przypadku w naszym życiu. Porusza bardzo delikatny temat, stawiając hipotezę, że nasze życie pokierowane jest przez rolę przypadku.
Forma asocjacyjna poprzez zestawione do siebie wstępnie nie pasujących do siebie obrazów lub dźwięków, zmusza widza do poszukiwania pomiędzy nimi zależności. „Balet mechaniczny” jak już pisałem wcześniej zawiera wiele elementów graficznych, które mają oddziaływać na swoisty przekaz dla widza. Filmy posiadające formę asocjacyjną nie zawierają tak wielu kształtów, form czy też brył.
Twórcza swoboda interpretacji przedstawiona w „Psie andaluzyjskim” zyskała kontynuatora w filmie „Skorpion powstaje” wyreżyserowanym przez Kennetha Angera. Główną różnicą, którą można zaobserwować pomiędzy tymi dwoma filmami jest zależność między obrazem a dźwiękiem. Reżyser nakierowuje widza na dany tok myślenia zestawiając ze sobą zwykłą scenę filmową z ironiczną, wyśmiewaczom muzyką rock’n’rollową. Film jednak różni się od dzieła Buñuel’a także tym że przekazuje treść i zadaje pytania na bardzo trudne społeczne pytania. Anger zastanawia się w nim nad obecnością nazizmu, homoseksualizmu oraz okultyzmu w naszym życiu. Autor tego filmu znany jest głównie z podziemia filmowego w Ameryce, późniejsze filmy już tworzył będąc w Europie a szczególnie upodobał sobie Francję. W filmie „Skorpion powstaje” obrał sobie za temat subkulturę motocyklową lat 60-tych. Anger w swoim dziele używa wielu skojarzeń oraz symboli. Pierwsza scena filmu pokazuję maniakalne dbanie o swój motor głównego bohatera, a tuż nad jego ramieniem Anger pokazuje postać śmierci, która ma przybliżyć skojarzenie widza jazdy na motorze z pragnieniem śmierci. W tej samej scenie leci radosna muzyka zespołu The Angels co wywołuje kpiące skojarzenie. Nie tylko w tym filmie Anger porusza temat religijny, w „Inauguration of the Pleasure Dome“ nawiązuje do mitologii greckiej, biblii oraz innych religii a wszystkie postacie występujące w filmie są przeanalizowane pod względem synkretycznej filozofii mistycyzmu ogłaszanej przez Aleister Crowley’a. Zadaje on pytanie jaką rolę odgrywają dla szerszego grona odbiorców tak zwane „mass media”.
Silnie związane z filmem eksperymentalnym było kino transgresji. Powstało ono w latach 70/80-tych XX wieku jako odzew na cukierkowe, duże produkcje hollywoodzkie, które w zasadzie nie poruszały ciężkich tematów. Przez to że filmy z kina transgresji poruszały głównie problemy społeczne ameryki ówczesnych czasów, a inwestorzy nie wierzyli w ich sukces, większość filmów zostało nakręconych ze środków własnych ich autorów. Jako przykład kina transgresji można podać filmy Davida Wojnarowicza, który nakręcił najsławniejszy film tego środowiska „Where Evil Dwells” z 1985 roku. Film ten opowiada o grupie post-punkowych nastolatków, którzy będąc pod wpływem narkotyków oraz swojego przywódcy zabijają towarzysza i przeprowadzają na nim rytuały satanistyczne. Film pokazuje nastawienie młodych ludzi do systemu oraz ich relacje ze społeczności. W moim odczuciu film epatuje agresją młodych ludzi, brakiem jakiejkolwiek moralności. Po jego oglądnięciu go cały czas jestem pod wpływem, hipnotyzującej atmosfery, w której został stworzony ten film i przerażony faktem, że film został zainspirowany realnymi wydarzeniami z życia ameryki. Sama forma nakręcenia tego filmu bardzo mocno nawiązuje do dzieł Kennetha Angera oraz filmu Daliego oraz Buñuel’a „Pies andaluzyjski”. Produkcja ta jest nakręcona na czarnobiałej taśmie o bardzo słabej jakości, co moim zdaniem jeszcze bardziej potęguje odczucia związane z filmem.
Tajemnice zamku kostki do gry
Bibliografia
Literatura
Bordwell D., Thompson K. „Sztuka filmowa” ,WWM 2010; tłum. Bogna Rosińska;
Płażewski J. „Historia filmu”, ZNIOW 1995;
Helman A, A.Pitrus „Podstawy wiedzy o filmie”, GWO 2008;
Strony internetowe
http://pl.wikipedia.org
http://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU9197
http://www.ubu.com
http://www.kennethanger.org/anger-bio_LeCain.html
http://www.filmweb.pl
http://www.3cinema.art.pl
Ciekawe. Liczę na więcej. Co skłoniło Cię do zgłębiania tematu historii kina?
Odpowiem trochę standardowo - moje studia. Jednak w miarę, gdy zacząłem "zagłębiać" się w temat, próbując zrozumieć ówczesnych artystów kinematografii, awangarda filmowa stała się dla mnie bardzo interesującym tematem. Jeszcze wiele pozostało mi do obejrzenia, jednak temat głęboko zakorzenił się w mojej głowie. Zaczynam teraz doszukiwać się inspiracji awangardą we współczesnym kinie. Pozdrawiam
Mam pewne wątpliwości co do stwierdzenia, że kino eksperymentalne rozpoczęło się w latach 20-tych XX wieku (domyślam się, że pewnie nie sam to wymyśliłeś). Na początku XX wieku kino było w takich powijakach, że bardzo wiele powstających filmów to były eksperymenty. Np. taka twórczość Georgesa Meliesa z początku wieku była chyba mocno surrealistyczna i eksperymentalna.
No i myślę również, że awangarda wcale nie umarła, tylko po prostu ciężej jej się przebić do masowej widowni w zalewie tysięcy filmów tradycyjnych. Jestem pewien że wciąż powstaje. Zresztą, czy np. animacje Svankmajera i braci Quay to nie kontynuacja awangardy w kinie?
Albo taki Godard czy Greenaway chociażby.
Pojęcie awangardy w literaturze i innych dziedzinach sztuki jest ściśle związane z okresem pierwszych dziesięcioleci XX-ego wieku i Rafał w tym znaczeniu używa tego terminu, ale oczywiście dziś awangarda oznacza wszelkie zjawiska w sztuce, mające charakter nowatorski.
Lapsus ma zupełną rację. Podczas pierwszych lat dwudziestego wieku twórcy postanowili zerwać z ówczesnym kanonem tworzenia filmów, był to świadomy zabieg lub też proces, dlatego historia kina nazwała ich twórcami awangardowymi. Dziś ten termin oznacza zupełnie co innego.
Twórczości Georgesa Meliesa niestety nie znam, aczkolwiek już zaczynam szukać i się dokształcać :)
Ja widzę wiele inspiracji sztuką awangardową w dzisiejszych reklamach, w zasadzie wiele z nich jest opartych na tym samym schemacie, narracji. Mają zupełnie inny oddźwięk i charakter, są bardziej cukierkowe ale uważam że wielu twórców reklam czerpało (świadomie lub nie) z filmu eksperymentalnego.
Nie neguję tego oczywiście. Wydaje mi się jedynie dziwnym, że ktoś wpadł na pomysł odrzucania "stereotypowego myślenia widocznego w filmie fabularnym i dokumencie" już w latach 20-tych, bo wydawało mi się, że kino było jeszcze wtedy za młode, żeby można już było mówić o utrwalonych stereotypach. Ale pewnie słabo znam kino z tamtej epoki - jeśli już coś widziałem to raczej dzieła mniej lub bardziej przełomowe i stąd nieopacznie mogłem postrzegać cały ten etap kina jako pionierski i mało stereotypowy.
Pewnie każdy z nas ma trochę racji w tym co mówi. Nie można jednak zapominać, że kino na początku swojego istnienia dużo czerpało z utrwalonych schematów teatralnych i scenicznych.
Witam. Trafiłam tu przez przypadek (i nawet się specjalnie zarejestrowałam) szukając w internecie informacji o kinie awangardowym. Muszę Ci powiedzieć że ciekawie napisałeś. Nie jestem przekonana do stwierdzenia że "Pies andaluzyjski" jest filmem w formie abstrakcyjnej. Film abstrakcyjny i film surrealistyczny to odmienne rzeczy jak dla mnie. Zwłaszcza że film abstrakcyjny jest filmem nieprzedstawiającym (tak samo jak i abstrakcja w innych dziedzinach sztuki). Więc mogłabym się kłócić tylko co do podziału :).
Co do Meliesa ... no cóż ... zanim zajął się filmem zajmował się sztuczkami magicznymi więc nic dziwnego że przeniósł swoje zainteresowanie na ekran filmowy. Nie da się ukryć że eksperymentował z filmem.
Błąd w rozumowaniu że Melies należy do kina awangardowego wynika z określania tego okresu w historii kina "filmem eksperymentalnym" - o różnych nazwach tego okresu wspominał bodajże Kluszczyński zaznaczając że nie są one zbyt trafne a i nawet mylne.
Ja używam stwierdzenia film awangardowy lub filmy (z okresu) Wielkiej Awangardy.
Troszkę się rozpisałam ale to już koniec :). Mam tylko pytanie i prośbę do autora :). Czy masz jakieś ciekawe informacje na temat środków wyrazowych w filmach surrealistycznych Wielkiej Awangardy lub informacje o współczesnych reżyserach inspirujących się lub nawiązujących do okresu Wielkiej Awangardy?