W CHORYM KINIE: Nawet karły były kiedyś małe

Wernerowi Herzogowi śnią się na jawie koszmary. Nie mogąc wyrzucić ich z głowy, postanowił je oswoić, kręcąc o nich film. Nakręcił go już ponad 40 lat temu. Ale ta wizja wciąż poraża swoim straszliwym pięknem.

Ten film jest piekielnie dobry. Szalony, wizjonerski, olśniewający i przerażający. Oglądamy go, równocześnie śmiejąc się i zagryzając do bólu wargi, na przemian wytrzeszczając oczy w osłupieniu i oczarowaniu i zamykając je ze strachu. Ale obrazy pulsują w głowie, nawet gdy zamkniemy oczy. Dziękuję Werner, że podzieliłeś się ze mną swoim koszmarem - teraz będzie się śnił nam obu.

Oto jesteśmy w dziwnej osadzie na końcu świata (zdjęcia kręcono na wulkanicznej Lazarocie). Jej jedynymi mieszkańcami są karły, które pod nieobecność przełożonych wzniecają bunt przeciwko ośrodkowi, w którym przebywały. Bunt nie ma wyraźnego celu, ani reguł. Jest czystą anarchią i chaosem. Jest po prostu buntem przeciwko światu i jego porządkowi. Jest nieskrępowany, szalony, przerażający.

Gdy jedynymi bohaterami filmu są karły, niski wzrost jest normalnością. Bohaterowie filmu są więc normalni, nienormalny jest świat, który ich otacza. Przerośnięty, kuriozalny i groźny w swej monstrualności. Przytłaczają potężne stoły, beczki, wysokie klamki. Rzeczywistość jest wroga. Najmniejszy z karłów, Hombre, karzeł wśród karłów, o wzroście nieco ponad dwie stopy, nie jest w stanie wdrapać się na łóżko, na którym czeka na niego dziewczyna, bo jest dla niego za wysokie.

Ten film jest zabawny i przerażający równocześnie. Przy wielu scenach naprawdę trudno się nie śmiać, szczególnie że widać, że i ekipa miała na planie wiele frajdy. Wspomniana scena z próbą dostania się przez Hombre na łóżko jest arcykomiczna (nawet grająca partnerkę Hombre aktorka miała kłopoty, żeby nie śmiać się w czasie jej kręcenia). Przezabawna jest posiadana przez jedną z karlic kolekcja owadów w specjalnie uszytych ubrankach (Herzog dał ogłoszenie do prasy w poszukiwaniu krawca, który uszyłby sweterek dla pająka i melonik dla żuka). A jeśli ktoś ma specyficzne poczucie humoru, to parsknie śmiechem i przy żartach karłów (próbka: "Co robi kura po zniesieniu jajka?", odpowiedź: "Kurczy dupę.").

Tylko że to śmiech, który co chwila grzęźnie w gardle. W ostatniej scenie filmu Herzog kazał Hombre stać i śmiać się najmocniej i najdłużej jak potrafi. Hombre stoi na środku placu, zaśmiewa się swoim demoniczno-piskliwym śmiechem, krztusi, kaszle, dalej się śmieje, kaszle coraz mocniej, ale ciągle jeszcze próbuje się śmiać... To śmiech od którego dostaje się dreszczy.

Film Herzoga odbierany i interpretowany był na wiele sposobów. Prawicowi ekstremiści grozili mu śmiercią za łamanie religijnych tabu, a lewicowcy byli wściekli, doszukując się w nim szyderstwa z rewolucji. Ale Herzoga niespecjalnie interesują tematy polityczne. Zrobił film o tym co go przeraża. A najbardziej wydaje się przerażać go natura: dzika, szalona i nieprzewidywalna. Jest w filmie scena, gdy jeden z karłów (zwierzchnik) krzyczy na drzewo, żeby opuściło rękę i przestało celować w niego palcem. Ale drzewo oczywiście nie słucha, bo natury nie da się okiełznać.

Widać, że temat natury nie daje Herzogowi spokoju, ciągle wraca w jego filmach. Często pojawiają się też u niego zwierzęta. Szczególnie wydają się fascynować Herzoga kury. Zapytany o to, powiedział, że boi się kur, bo kury są tak strasznie głupie. W ich oczach widzi bezmyślność i okrucieństwo natury. W jednej ze scen kura próbuje zjeść drugą, która nie mając jednej nogi, ma kłopoty z ucieczką. W innej, kura znalazła (upolowała?) mysz i biega z nią jak oszalała, próbując uciec przed innymi. Te sceny nie były zaplanowane w scenariuszu, Herzog, zauważywszy zachowanie kur, po prostu skierował na nie kamerę. Trudno nie dostrzec, że u Herzoga świat ludzi (karłów) jest równie szalony i brutalny.

Choć to jeden z najwcześniejszych filmów Herzoga (miał ledwie 28 lat, gdy go kręcił), jest dziełem kompletnym, świetnie wyreżyserowanym, kapitalnie sfotografowanym i udźwiękowionym. Jest wizją szaloną, ale spójną. Są w nim sceny genialne. Jak choćby ta najbardziej znana, gdy rozbawione i oszalałe karły uruchamiają samochód, blokują kierownicę i pedał gazu i wyskakują z niego, pozwalając samochodowi kręcić się samemu po placu (Herzog bawił się tak za młodu sam). Następnie biegają wokół niego, wdrapują się na dach, rzucają w niego przedmiotami. Nakręcenie sceny było bardzo niebezpieczne i jak się okazało, jeden z karłów przewrócił się i został przez samochód przejechany. Parę chwil później, w czasie scen z ogniem, nagle zapaliło się jego ubranie. W obu przypadkach aktorowi nic się szczęśliwie nie stało, ale Herzog, żeby doświadczyć podobnego ekstremum jak jego aktorzy, obiecał im, że po zakończeniu zdjęć rzuci się na kaktusy. Słowa dotrzymał (jak wspomina, rzucenie się na kaktusy nie było trudne, gorsze było wygrzebywanie się z nich).

To nie film dla każdego. Wielu uzna go za kawał gówna, które nigdy nie powinno było powstać i jak znam Herzoga to pewnie by się na takie słowa nie oburzył. Są w nim sceny bardzo kontrowersyjne. Najwięcej kontrowersji wzbudziło traktowanie zwierząt. Na obronę Herzoga trzeba odnotować, że większość z najgorszych do oglądania scen nie była do końca inscenizowana na potrzeby filmu. Kury zadziobały się same, a Herzog tylko je sfilmował. Świnia zabita została przez rzeźnika, który i tak miał ją zabić, a Herzog pokazał tylko jej zwłoki (sceny zabicia w filmie nie ma). Nie zmienia to jednak faktu, że na sceny te ciężko patrzeć spokojnie (szczególnie, że świnia miała całą czeredkę młodych prosiąt). Poza tym są też w filmie sceny inscenizowane konkretnie na jego potrzeby: rzucanie kurami, czy - najmocniej kontrowersyjna - ukrzyżowanie małpy i chodzenie z nią dookoła placu w procesji (Herzog tłumaczy się, że cała scena trwała minutę, a małpa była przywiązana miękką włóczką, więc zupełnie nic się jej nie stało).

W takich sytuacjach pojawia się zawsze pytanie o granice sztuki, o to, co można, a czego nie można pokazać. Herzog również je sobie zadawał. Nad umieszczeniem w filmie sceny ze świnią zastanawiał się bardzo długo, ale w końcu uznał, że chce to zrobić, że skoro scena została nakręcona, to zaryzykuje i umieści ją w filmie, ponieważ pasuje ona do jego artystycznej wizji. I bierze za to całą odpowiedzialność. Nie znaczy to jednak, że pokazałby w filmie wszystko. Kilka lat wcześniej Herzog nakręcił film pt. "Spiel im Sand" (Zabawa w piasku), w której grupka chłopców bawi się kogutem. Film wymknął się spod kontroli i zboczył w kierunku przerażającym na tyle, że Herzog postanowił nigdy go nikomu nie wyświetlać.

Po nakręceniu "Nawet karły były kiedyś małe" Herzog zaczął serwować w filmach szaleństwo w sposób bardziej kontrolowany. Chyba po prostu musiał najpierw zrzucić z siebie brzemię demonów. Kto wie, być może bez tego filmu dwa lata później nie powstałby "Aguirre, gniew boży". Pokazując nam swoje koszmary, stworzył dzieło oszałamiające i inspirujące (widać choćby jak wiele czerpał od Herzoga David Lynch). Ta wizja już nigdy nie opuści mojej głowy. Stąd ocena: 10/10.