W CHORYM KINIE: Pies śniący o mordzie

Data:
Ocena recenzenta: 10/10

Pewnego dnia dwaj przyjaciele opowiedzieli sobie świeżo przyśnione sny. Luisowi Buñuelowi śniła się wąska chmura przeszywająca księżyc i ręka z brzytwą przecinającą w tym samym momencie kobiece oko. Salvadorowi Dali przyśniła się dłoń, z której wychodzą mrówki. Na bazie tych dwóch snów postanowili nakręcić krótki film, który miał okazać się arcydziełem awangardy i surrealizmu – „Psa andaluzyjskiego”. Był rok 1929.


Świadomy tego, że żaden poważny producent nie zainwestuje pieniędzy w tak szalony projekt, Buñuel nakręcił film, dzięki pieniądzom otrzymanym od matki. Pierwszy pokaz w Paryżu był wydarzeniem artystycznym, na projekcji obecni byli m.in. Pablo Picasso, Le Corbusier, Maks Ernst, Andre Breton, Rene Magritte, Jean Cocteau. Niepewny reakcji widowni, Buñuel czekał za sceną z kamieniami w kieszeniach, żeby w razie porażki obrzucić nimi publiczność. Ale film odniósł olbrzymi sukces i to nie tylko w czasie premiery. Mimo wielu protestów przeciwko jego obrazoburczości (oraz dwóch poronień w czasie projekcji ) nie schodził z afisza przez 8 miesięcy. Zresztą to, że film odniósł sukces komercyjny, a reżyser zgodził się opublikować scenariusz w „mieszczańskim czasopiśmie”, przysporzyło Buñuelowi nieco problemów. Koledzy surrealiści przeprowadzili na zebraniu grupy coś w rodzaju procesu, oskarżając reżysera o zdradę ideałów. Żeby odzyskać twarz, Buñuel opublikował scenariusz również w piśmie surrealistycznym, poprzedzając go wstępem, w którym napisał, że jego film jest publicznym wezwaniem do mordu. Zaproponował też, że spali negatyw filmu na placu du Tertre na Montmartrze (na szczęście ta propozycja nie została zaakceptowana).

Mimo upływu kilkudziesięciu lat „Pies andaluzyjski” jest wciąż wyzwaniem dla widzów, szczególnie dla tych przywykłych do tradycyjnej filmowej narracji, do filmów opowiadających jakieś historie. Kolejne obrazy zdają się nie tworzyć w nim żadnego ciągu logicznego, rządzi nimi logika nocnego koszmaru. W filmie obserwujemy co prawda parę bohaterów, kobietę i mężczyznę , pojawiające się napisy sugerują istnienie jakiejś chronologii (8 lat później, 16 lat wcześniej), jednak w rzeczywistości kolejne sceny (mimo pewnych powracających elementów jak tajemnicze pudełko) nie układają się w żadną spójną historię. W role głównych bohaterów wcielili się Simone Mareuil i Pierre Batcheff. Warto wspomnieć, że obydwoje aktorzy zginęli kilka lat później śmiercią samobójczą; Batcheff przedawkował Veronal w 1932 r., a Mareuil oblała się benzyną i podpaliła publicznie w 1954 r.

Niewykluczone, że właśnie to zerwanie z klasyczną metodą prowadzenia opowieści szokuje w tym filmie najsilniej, bardziej nawet niż same surrealistyczne obrazy. Zdezorientowany widz nie wie co ogląda, próbuje szukać sensu tam gdzie go nie ma. Ideę scenariusza wyraźnie tłumaczy zresztą sam Buñuel: Scenariusz został napisany w niecały tydzień zgodnie z bardzo prostą regułą przyjętą za obopólną zgodą: odrzucić wszelki pomysł, wszelki obraz, który mógłby skłaniać do wyjaśnienia racjonalnego, psychologicznego czy kulturowego. Otworzyć szeroko wrota temu co irracjonalne. Dopuszczać tylko obrazy, które nas zafrapują, nie starając się dociec dlaczego. (Luis Buñuel „Moje ostatnie tchnienie”, Świat Literacki, 2005, s. 119).

"Pies andaluzyjski" jest esencją surrealizmu, jeśli przyjąć, jak chcą jego twórcy, że był on rewolucją, ruchem moralnym, ostrym głosem za prawem do twórczej wolności, nie poddanej żadnym krępującym ją regułom. Surrealistyczny przewrót opowiadał się przeciwko wszystkiemu co ustalone i pewne. Odrzucał wymóg racjonalności, chwaląc to co irracjonalne, odrzucał dyktat rozsądku, idąc za tym co wypływa z emocji. Nie był ruchem doraźnie politycznym, ale chcąc nie chcąc, wypowiadał się przeciw skostniałemu porządkowi społecznemu. Choć „Pies andaluzyjski” nie był aż tak jawnie antyklerykalny jak drugi film Buñuela „Złoty wiek”, to oczywiście musiał bardzo irytować kler i „porządnych obywateli”. Bo prawdziwym tematem filmu było to, czego księża i mieszczanie bali się jak diabła – żądze. „Pies andaluzyjski” aż kipi od pożądania. Mimo że autorzy odcinali się konsekwentnie od jakichkolwiek upraszczających interpretacji swojego dzieła, najczęściej interpretuje się je na gruncie psychoanalizy, jako film o dwóch najważniejszych popędach – Erosie i Tanatosie. Popęd seksualny i popęd śmierci, chuć i rozkład przewijają się przez niemal wszystkie sceny. Zepchnięte przez represyjny system zakazów i norm obyczajowych do podświadomości, wychodzą w „Psie andaluzyjskim” na światło dzienne.

Nic dziwnego, że film wzbudzał skrajne reakcje widowni. Bogactwo i oryginalność wizji Buñuela i Dalego oszałamiają po dziś dzień. Mimo że film trwa ledwie 16 minut, co najmniej kilka scen z niego weszło na trwałe do filmowego kanonu: słynna wyśniona przez Buñuela scena z brzytwą przecinającą oko, wciąż zaskakująca swym realizmem (w rzeczywistości Luis Buñuel przecina w tej scenie oko krowy), mrówki wychodzące z dłoni bohatera, lubieżne spojrzenie mężczyzny, który ślini się dotykając piersi kobiety, czy scena w której ciągnie on liny, do których okazują się być przytwierdzeni dwaj zakonnicy, dwa fortepiany oraz rozkładające się na nich osły. Te obrazy wciąż szokują i fascynują mimo tego, że od premiery minęło już tak wiele lat.

W pewnym sensie rewolucja surrealistyczna zakończyła się fiaskiem. Bo przecież celem surrealistów nie było malowanie dziwnych obrazów, czy zaskakiwanie widowni ekstrawaganckim zachowaniem. Oni chcieli wstrząsnąć światem. Chcieli zburzyć schematyczne konstrukcje naszej kultury. To się, jak widać, nie udało. I pewnie udać się nie mogło. Taka już konstrukcja człowieka, że woli pewność niż ryzyko, piosenki, które już słyszał, od dźwięków, których nie zna, filmy, które już widział, od obrazów, które wyrwałyby go z intelektualnego letargu.

Dla tych z nas, którzy myślą inaczej, "Pies andaluzyjski" był, jest i na zawsze pozostanie obiektem kultu.